Kanta: Warâ butáng

Gusto mag-abrod ni Guyâ. May riyók-riyok nganyan, kaya kaipuhan kumadto sa luyó san lawód, basi didto magpa-santigwár. 

Naadman ini san mga opisyales san barangay. An napagkasarayuan, diri ngon’a pagtugutan maghali si Guyâ. Humanón ngon’a an pag-bati sa mga reklamo kaniya. Sugád san akusasyon ni Oya Medying na payong na kinalit kanira, kun Oya Biyay na warâ nganyan kauli’an an hinudám na sangnan, kun Inoy Dikoy na may inbabawi man na kaguran, kun Inoy Sabas, na kinalitán man nganyan sin san-glas. 

Nagkapira pa an may mga reklamo kun Guyâ. An tidakui syempre, an reklamo ni Inoy Uwan, na bunuwa nganyan ini si Guyâ. Di man ngay’an siya an dapat na naging presidenta san inkomun, kay tinurukalan an mga boto; inikugan an o, hinimo na a. Kaya an boto para kun Guyô, nabilang para kaniya. May nawawara pa nganyan na pondo an ermita, an ipaharal’it kuntâ. Kaya bagaw san bag’o na presidente, si Inoy Dyunyor, humanón ngon’a an imbestigasyon. 

Hinatag an kaso niya sa sentensiyador san baryo, na bagaw, ma’o, diri dapat pahali’on, kay kun di’ na nganyan bumalik. Nangutiil man an kaniya kwenta abogado, na mabalik siya, matapos hamok an pagsantigwar. ‘Kun di’ yo’n bumalik’, bagaw san atorni, ‘ipatalkas ko an bunáy-bunay ko…’ 

Nginarat an mga namagpakabati. Hunaranga an mga lalaki sa isog sini. Karawon ka na in-gagarantiya an itlog? Niyan pa’k ini pangyari! Nangirhat man an mga babaye. Malin mahadlaton daw nganyan, bagaw san nagkapira. An mga binabaye, nag-irisip man. Nano daw kun ayu’on na’k nira, benepisyaduhon, higután, nan isab’it sa uluhán san higdaan; panghimaturóg bagá? Nagkamurungnan didto sadto na pasuruhay sa ermita. Kun haros pa’k hubâ na an atorni kay inpapadayág na an kaniya itlog, matataód-taod an hulát niya, mag-dadagka na sin buyungaw, o badi turu-tabako.

Sayô sa nagyayanghad, si Inoy Barit. Dahil san itlog, may nadumduman siya. Hinanap san mata niya an bata, nan tinugál. ‘Nono, kadtu’a ngay’an, sikupá sa kudál kun may bunáy na an mga itik. Kuwa’a kay kun kalitón o kun matungtungán…’ Dalagan man an bata na insugò. Pag-uli ni Inoy Barit, wara man siya sin naimód na bunáy sa kanira butangan. Hinapot niya an bata. ‘Aw, nano? Wara nag’ud sin bunáy maski sayo?’

‘Mayon tabi, Papay. Para kay may mga ipot…’

‘Na lalaki’, bagaw ni Inoy Barit na nagpipiriting-piting. ‘Para so’n? Kadtu’a. Puruta. Di’ bale kun may ipot, basta diri lagáy…’

__________________

Sa ato na mga Pilipino, sa pangluwás, kontra ta an pagsuhol, an pahanlás, an regalo, an pakunswelo, na sa pakuspâ na termino na Tagalog, lagáy; o kun sa Bulusanón, butáng. ‘Kun di’ ka magbutáng, di’ mapipirmahan an papeles mo; an transaksyon mo, di’ maabante…’ Para kay pag-abót sa sitwasyon, nauuna pa kita magduhál, kaysa ban’o san nag-aayo.

Sa Bulusanón, may lain man na kahulugán an lagáy. Sa yano na termino, ma’o ini an klase sin ipót na hatukon an lang’og. Kaya kun nakatungtong, bagaw dini, ‘di bale ipót, diri ha’k lagáy.’

__________________

Titulo: Walang Lagay
Nagkanta: Inang Laya

Una ko ini mabati sa cassette na Inang Laya. Sa kabilugán, malin wara sin pagsagin-sagin an kanta; sa tono, sa bitad, sa liriko; sa pagsudyâ, sa pagtuyâ-tuyâ. Syempre, naunabí man hamok dini an ordinaryo na hitsura sin suruhulán. Aram ta man na daghan an paagi sin pagsuhol, maski intero, hali sa pagpaasér san kusóg sin poder.

Namumulikat ang paa sa kapipila
Bigla ka pang naunahan ng iba
Nakapagngingitngit ang ganitong sistema
Palakasan na at mayrong suhol pa

Sumipol ang pulis at ika’y pinara
Ang akala’y titikitan ka
Ang hinihingi pala ay pangmiryenda
Kung hindi ka magbigay ay kawawa ka pa

Kay saklap ng buhay kung panay ang lagay
Anumang pagbabago ay walang saysay
Kung di mo lalabanan nang walang humpay
Ang lahat ng uri ng paglalagay

Ikaw ay sinita sa binayad na buwis
Ang hanap lang pala ay konting panglangis
Pagkuha ng lisensya o kaya’y kontrata
Kailangang mag-abot sa ilalim ng mesa

Alahas, tahanan at magarang sasakyan
May pera pa sa bangkong dayuhan
Posisyon sa gobyerno ang puhunan
Ang sambayanan ang ginatasan

Makahali man adâ gihapon si Guyâ? Posible. Kun niyan maláymay siya pag-imudon, diri pa ini angay hatagan sin luoy. Daghan pa an mga remedyo niya na pahulad. Kay malin tinangkudán na niya ini. Kayâ ngani inuna na niya paghatágan an kaniya suhol, an pwesto san tidaku’i na sentensyador san barangay, hasta san nagkapirá niya na asistán. Bag’o siya bunutás sa pwesto, nagkapirá pa an kaniya inarabrása. Sa butngâ san kanira mga palad na in-aabrása, mayon sin lagáy. 

Pamughaton.net / 26.11.2011

Piyu-piyo: Ika-34

Diri ni Mintoy inlalauman an bisita niya. Yadto siya sa may lakdanan nira, mga alas-syete, nakahuman pa hamok sira manigab’i. Nangingkudan siya sa papag na hinimo niya sa irarom san mangga. Nasa itaas an to’o niya na siki, an wala na kamot na may sipit na sigarilyo na bag’o pugkutan, nakatukod, kay an to’o niya na kamot may inkukuhit na loto na nasamira niya sa piliw san kaniya hiwa. Sinayudan niya an loto na bilog pa, wara kasupa, nan hinungit uli.Lugar na inpapahikan niya an guramoy na hulos sin laway sa kaniya kamiseta na saklay, may bigla runani kaniya, na nareparuhan niya san sumur’maton na.

“Nano an suda niyo, Mintoy?”, bagaw san lalaki.

Liningag niya an lalaki, na maski pamilyar an hitsura, diri niya kila.  “Sin’o ka?”

“Kila ko ikaw, pero ako, di’ mo kila…”, bagaw san lalaki, na yunupyop man san kaniya sigarilyo. Sa rambong san mangga, an maiimod hamok san mamaglabay, an imlat san kanira sigarilyo, kun yinuyupyop. 

Iba an pamati ni Mintoy sa simbag san kaistorya. “Kay nano, nano an kaipuhan mo?”

“Aw, di’ man tanto.Ikaw an tuyo ko.”

“Nano an tuyo mo? Kay sin’o ka nag’ud?”

Inimod ngun’a siya san kaistorya sin madali, luningag sa tinampo, nan yinupyop uli an sigarilyo na upos na. Kunuwa sin sayo pa na sigarilyo sa bulsa san pantalon, nan pinugkutan sa upos, bag’o pinatay an kalayo san upos sa harigi san papag. “May nagsabi na pwede ka kuno maayuan sin saday na pabor…”

Naburungan na si Mintoy.“Sin’o ka nag’ud?Sin’o yo’n na nagsabi? Nano na pabor…?”

Sa tinampo hamok an imod, nagpadagos pagsurumaton an lalaki. “Aw kami,  uya hamok sa palibot, agi-agi hamok pero, aram mi an mga nangyayari dini, an mga hirimo-himo baga… Aram mi na makadanon ka…” Unimod kaniya an lalaki pagsabi sini. 

“Nano man na danon?” Inkukulba’an na si Mintoy.

“Atog di’ man tanto, nan kami man, makadanon man saimo. Naglalaum kami na diri ka masayuma…”

Si Mintoy naman an wara pag-asdang.“Tsk, kay nano baya an gusto niyo?”

Unalto sin madali an lalaki.San inkarkolo na bilog na an kaniya atensyon, nagpadagos pagsurumaton. “Maayo kita sin diyo na suporta sa mga tawo.  Ikaw an masabi kanira. Basta naabisuhan mo na, bahala na kami…”

“Kay nano, kun halimbawa sumayuma ako…?”

“Mahihimo mo daw yo’n…? Kun pagbalik ko sabihon ko na habo ka, badi mamundo man sira didto…”

Nasabutan na ni Mintoy an insasabi san lalaki. May nabati siya manungod sadto na sinitensyahan kuno sa San Isidro, na makalit ada. Nadumduman niya na kun iba na nakalabot man siya sa kararani. Pira man yadto?, bagaw san isip niya. Naisip niya, wara sin mahihimo kundi himo’on an gusto ipahimo, o humali sin Bulusan.  Mapakarin man siya?  “Pan’o man so’n an paghimo?”

“Madali man hamok”, bagaw san lalaki na may dinukot na kapidaso na papel, na dinuhal kaniya.“Ini an lista.  Yo’on do’n an mga ngaran.Basta sabihan mo na kaipuhan ta sin danon, bahala na sira so’n…” Sinayudan ni Mintoy an lista, na wara pag-awat, kinuwa uli san lalaki. 

“Pakasabi ko, nano na…?”

“Basta naabisuhan mo na sira, sasabihan ko ikaw san masunod…Hala, kay ho may kadtuon pa ako na iba…” Hunali an lalaki, lunakaw pakadto sa Central, nan nawara na, kinaon na san dulom.

Namungnan si Mintoy, diri aram an hihimuon.Kun nano-nano an nasa isip, iba-iba an namatian. Sira sin’o baya ini? Akay ako nag’ud an nautadlan?

Pira ka-adlaw siya sin kaiisip sadto nan san inpapahimo. Mayad ngani kay maski may nareparuhan an asawa, wara man hamok pagtitin’o. 

Nahadok siya san posible na himuon kaniya san grupo sadto na lalaki.Nadumduman niya san marsyalo, an inkuruno-kuno na pinugutan, nan san iba pa na pinaratay. Nadumduman man niya an nagkaharadok na hunarali, na hanggan niyan wara na pag-arim-arimi.

Nahadok man siya sa magiging reaksyon san tawo na sasabihan niya.Nano daw an iirisipon manungod kaniya?  Diri siya nakadesidir kun pan-o hihimuon an inpapahimo, na diri mababantog. Diri man liwat ini sugad sin surat na indadara san kartero, na pwede ihatag maski adlaw, maski nano na oras. Nan kun bigla siya maburut-burut sa balay, pagkakangalasan siya san tagbalay nan san makaimod. Masugad, nano mangalit?     

Kalit-kalit an kiwa ni Mintoy,

Mayon siya sin kinadto na gab’i na mauran-uran. Mayad kay may alidad pa man na barayle, nagpa-ipli siya sa pabaraylehan san mga tawo, sa pakadto-pakanhi.

Wara man pag-awat, inkuruno-kuno na sa bungto na may nagkapira na may negosyo an namaghatag sin kun nano.  Napag-iristoryahan kun nano an inharatag, kun pan’o hinatag. 

Kun ini-iisip niya ini na nangyayari kaniya, sugad sin, kun siya an masusunod, habo niya mag-intra. Si'apo ko kamo do’n. Maski magparatayan kamo. Nano man daw kun may diri maghatag?  Aanuhon man daw? Nabati niya an manungod sadto na kumpaniya kuno sin bus na habo maghatag, kaya nagkapira an bus na sinunog. Mayon man sin kontratista, na pina-alto an patrabaho kay nagkakawarara an gamit, nan nahahadok an mga obrero. An sabi na hamok niya sa sadiri, huh, pira man ini kun ikumpara so’n na mga bus nan mga konstruksyon. An may sala sini, an gobyerno, kay diri kaya paaltuhon an nangayo, o protehiran an mga tawo. Siya, sugad man hamok sin paradara surat.  Diri man siya an naghimo san mensahe.   

May nadagdag pa sadto na listahan.Diri nag-awat, an mga may sweldo hasta san taga-do’on sa munisipyo, pinatugunan man kaniya. An iba na may tanom, naayuan man sin “maski diyo na danon”.Sayo ka-adlaw, an listahan na hinatag kaniya, may bag’o na mga ngaran.An mga namag-ubra sa iba na nasyon kuno yadto. 

Nag-uusok si Rene san says pulgada na pako na nahig’tan san ataman niya na hirang na kinakarigos pa hamok niya.An ulo san manok, sugad sin may pakupot na ispalto, dahil san samad san diri pa naawat na pagkapalungi. 

Mayad ngani kay wara man ini kadale san takwaw, na nalabay pa hamok, na ununong man pagrukrok san kaniya kararaanan na mayon kunta sin pito na bag’o itunton. Mayad an ina kay naihaw pa man, maski makugnuton na.  An mga bag’o itunton, wara nag’ud kadatahi. 

San magbatog pagrukrok an kamanukan sa pagkararani, linain tulos ni Rene ini na higot. An kulungan, binutangan pa niya sin ulang sa luwas, kaya wara sin nakarani na iba na manok.Mayad man, kay wara kapu’o an irinsya sini na pakoy.Maski an kabataan niya, naruyag san ikog sini na pairarom an himunta san balukag, imbis na patugbos.  Dianison pa liwat sini an purok.Sanglit an puro pa nag’ud na kadaanan an dugo, wara sin sakot sin pagkateksas, kaya an purok niya, puro nagu’d pakol pagbuhi’i pa hamok. Maski mistiso an kapurok, daog sa arangkada. Ambot hamok baga kun umabot sa awat na purok, kun madaog man sa syapol.

Ma’o yadto an inabutan ni Mintoy. 

Domingo man yadto na paglabay niya, ideya hamok an burulang.Tinin’o niya an manok.

“Ba’ah, kanugon kay wara ka-larga ha?May sambot kunta kita niyan.”Naghihiyum siya sa kaniya patinawa.

Liningag siya ni Rene.Maski diri kila, wara man pagngalas si Rene, na anad man san maski sin’o natin’o o nabatog sin paki-ergo.“Hmh, may sip’on pa.  Diyo pa ma-takwaw…”

“Aw”, bagaw ni Mintoy na punuyungko, tangka sa manok, hampang kun Rene. “ Mga pira pa so’n, maski paradahan na sin mga kinyintos do’n…” 

“Hmmh, bagaw, libangan man ha’k ini… Wara kita ipurusta…”

“Aw, makarin yo’n… Pagpadara san misis…”

“Hmmh, mag-ano…? Kay,…akay kila mo an misis ko…?”

“Aw, ku’an baga…nano ba’ dini sa Bulusan na…bihira man ha’k an diri magkirila…”

“Kay taga-diin ka baya? Pamilyar an hitsura mo…”

“Atog…may tuyo uga’ng ako na lain… ”Dinukot niya an surat, nan dinuhal kun Rene.“May napahatag sini sa imo…”

Binaton ni Rene an papel nan binasa.  Sa katung’anan san kaniya pagbasa, sugad sin lunubog an kaniya pag-imod kaya unubo siya nan sinayudan sin mayad an inbabasa. San masabutan niya an insasabi san surat, unimod ngun’a siya sa harayo, nan hinapot si Mintoy.  “Di’ man ada kami sini matagal… Pira man an delihensiya san asawa ko…namag-iriskwila pa ini na kabataan…”

“Aw, nano sa ako na…intugal man ha’k…”, simbag ni Mintoy, wara sin simpatiya o pagpirit sa boses niya.

“..Tsk…”, diri ma’adman ni Rene kun nano an sasabihon.Kun uya si Julia, mas gugustuhon niya na ma’o na hamok an makiistorya. “Kun di’ ha’k kunta niyo ig’raot sin bo’ot”, bagaw niya na sugad sin inhihinguha na masabi sin tama an kaniya sabihon, “may pinamolino ako do’n na sobra man ‘tunga sin sako, kabahinan ko sa tadiya ko…ihatag ko na’k yo’n, di ha’k kamo mabuyo…”

Lunuda si Mintoy sa ingod, nan kinalhod san sinelas an alpog, tinahob sa luda.“Aw, pwidi na man ada yo’n…bilinan ha’k dini sa pantaw niyo, kay may makuwa na’k so’n…” May gusto pa siya sabihon, na nasabutan man ada ni Rene.

“…Ku’an…makihuron kunta ako sa iyo, kun pan’o na diri ngun’a ako maghatag…pan’o daw?”

Kunalhod uli sin alpog si Mintoy.“Aw, ihapot ta kun pan’o…Iya hala…”, tunugbos na siya.“Makanhi na ako…”

Sayo ka’adlaw diri awat sadto, unagi uli si Mintoy kun Rene.Paghali niya, bungyod kaniya si Rene, may distansya hamok na diyo, hanggan makaabot sira sa pag’itan san Kabugaw nan san Naluto. 

Didto, sa luwas sin sayo na balay na sayo hamok an kararani, inabutan nira an grupo sin lalaki nan sin babaye. Sugad sira sin siribot maski diri masabutan ni Rene kun nano an kasiributan. May diyo na may idad na.  Wara sin kabataan. Hinuring sa kaniya ni Mintoy kun sin’o an kaniya tuyo, nan bunaya na. Rinani man niya an tinukdo na lalaki, hinatagan sin kagalangan. Maski diri man anad sin paki’istorya na sugad sini, nasabi man tulos ni Rene an tuyo.An lalaki man, aram na ada an kaniya tuyo, sinimbag man siya sin diretso.

Diri man kuno siya aanuhon kun diri siya makahatag. “Kun pwede man hamok”, bagaw san lalaki. “Tutal, kun nano man an maihatag niyo, mabalik man yo’n sa iyo.”Inulit niya an sinabi niya kun Mintoy, na “sa niyan”, diri niya kaya an in’aayo kaniya.

    

Naglulugsad pauli, daghan an in-iisip ni Rene. Awat na niya kabati ini na surugad sini. Niyan, may nasarihan na siya, nahadok na siya. Nahaghag para sa kaniya, sa kabataan, nan kun Julia.Kun urupod kunta sira, diri makahahaghag.  Kun uya si Julia, mas makusog siya.

Marso 2, 2008 

Piyu-piyo: Ika-33

San buhay pa an ama nira, nagsari man siya pag-iskwela.

Drayber yadto sa Alatco haggan magritayr, bag’o naparalisar nan namatay sa hapdos sa kapuso. An balay nira sadto, sugad sin napala’in kay, maski wara hamok sin kisame nan sin saruyong na agihan san uran, sim an bubong nan sementado an lunob maski wara palitada nan pinta. Kaya an gahoy kun Mintoy san iba niya na kauyag, bata san mayaman. Kun may kahiran siya, mahod an nautadlan ugaring pagsalbatanaha, an bubong nira na malagatakon kun tinatamaan san bato.

Nadumduman niya kun na-entra na an klase. An nagkapira na Bulusanon na namag-iskwela, haraguros pa-Sorsogon, pa-Legaspi o pa-Manila, saklay an butangan san bado, bitbit an karton na may sulod na para-uso, na badi kuyog sa garapon, hubal na saging, benepisyado na isda, diyo na dulsi na pili, pinauga na pangaton, pira ka-buo na lubi, diyo na bilanghoy, badi tunga sin sako na bugas. Siyempre, sa pitaka, bilog pa an paragasto sa pira ka-bulan na pagrugaring bag-o makauli uli, kun bakasyon na naman, kun kan’o mabibisita o kun may mapadar’an. Pagharatod so’on sa Central o pagbantay sa piliw san tinampo san maagi na dyip, uyon sa magurang an haghag, an panugun-tugon, nan pag-urgulyo ada kay nakapaeskwela man sira.

Kadaghanan na kabataan, hadok sa magurang, kaya mga masinunod; namag-ikonomiya, tukud an gasto kay basi diri pagkulangon, nan seryoso sa pag-adal. Syempre, mayon man sin napalain. Ini na mga kabataan, iba man an gusto. Imbis halimbawa na maghinguha niyan basi mayad buwas, an buwas, hinihimo na niyan. Sugad sini sadto si Mintoy nan san kamaranghod.

Pag-abot so’n sa Sorsogon, maluwas ngun’a sira, malakaw-lakaw, mahinayod san lugar na binayaan sin pira ka-semana tuna magbakasyon. Kay may kwarta, wara sin hadok mangursunada sin kun nano na paano-ano. Pag-abot sa balay, panghahanapon naman ni Mintoy an mga kaamigo, na may Bulusanon man, nan taga iba na bungto. Mabatog na an kanira irinom, maski diri pa nabibisay an dara-dara, nan wara pa ngani kakumpleto an mga libro. Mahanlason pa an pagdukot sin ibarakal arak. An sulod san mga karton, imbes na diyo-diyo pagsuda’an, naibanan ngon'a san sumsumanan. Syempre, diri kumpleto an irinom kun wara sin sigarilyo. An mga babaye man, badi may nasugad, “Ba’ah, dianison an sine niyan sa Loida, ‘mus kita.”

Mahod tali’ungod na an klase, sira, nagbubukod pa hamok. San maimod san ama sa card ni Mintoy an mga sabdyek na wara kapasaran, bagaw, “Tsk, wara na kita sin gastuhon sini na imo pamiyawas, kaya niyan na taon, umalto ka ngon’a. Dini ka ngon’a sa balay, magtaga-gabot sin gabon do’n sa hawan…” Wara na siya pakabalik.

Namagpakabatog hamok sira sa kaleds. Nag-arasawa atab. An iba, nagruluwas sin Bulusan. Si Mintoy hamok an nabilin. Bagaw niya sa kamaranghod, habo niya bayaan an ina nira. “Mayad man”, bagaw san kamaranghod niya, “kay basi may kaupud-upod si Mamay”. Mayad man nag’od kun Mintoy, kay san mag-asawa na siya, wara na pagbugsa sin balay kay didto na hamok sira nakisangpot sa balay san kanira magurang. Hanggan san namatay na yadto na ina nira, wara na paghali si Mintoy nan san pamilya niya, bihira na man liwat mag-uruli an kamaranghod.

Naghuhuru-hurnal siya; paghag’ot, paglukad, pagtanom, pag-ani o paghilamon. Para kay bagaw san iba, maluway kuno siya magtrabaho, kaya diri siya kuruwaon kun may kaipuhan na kadanon sa mga patrabaho. Bagaw niya sa asawa, gustuhon man niya mag-ubra, “para kay masakiton man makaagi sin ubrahon”.

Diri man siya dati mararaw’ayon. Para kay dahil ada maluya kaniya an pagkararani, lunuya na man an kaniya pakiupod sa kanira. Kun may iristorya halimbawa sa hinanapos sin pururok, o doon sa tindahan kun namagpatunaw pakapanigab’i, o maski kun nagkakatarapo sa tinampo nan naamak an iristorya, mayon man kunta sin isurugpon si Mintoy, para kay pirmi siya nagduduwa-duwa, nag-aalang-alang na may sumopla san kaniya opinyon. Na-alto siya madali, namati diyo, nan nahali na.Sa kanira balay, didto niya linuluwas an kaniya isarabi. Mayad ngani kay haros pirmi man oyon san kaniya kada sabihon an kaniya asawa, kay badi kaniya kunta pagtutumus-tumuson. Doon sa luwas, mapadaog pa siya, pero diri sa sulod san balay niya…

Kun may naimod siya sa luwas, gustuhon niya umuli tulos, basi maiistorya niya sa asawa. Sugad san maadman niya na nag-abot an kararani nira, hali sa Manila. Nabati niya sa gururu-guro, na may kaupod na bata an nag-abot, na bagaw sa gururu-guro, bata kuno san amo, na bagaw pa dati man kuno na kabiyo san sayo pa nira na kararani. Pag-abot niya sa balay, bagaw niya sa asawa, “Unuli baga si Lina, may dara na bata. Bagaw do’n sa luwas, bata kaniya san amo. Ma’d kun diri yo’n na amo, may bata man kun Anita, na nauna magtrabaho do'on. Hmm, badi ugaring nabataan yo’n sin iba…”

“Iya, nano man kay ilihog pa? Akay idamay pa an amo?”

“Kay kun may asawa man an nakaburod kaniya? Mas mayad na an sabihon, bata san amo, kay aram na san tawo dini na diri man siya mapakasalan kay an amo, may asawa…”

“Ma’o, ha? Diri na man nag’ud mahalaba an iristorya…”

“Para kay, kun ungod na kabiyo siya niyan san amo, di maipahingayad man kunta niya yo’n na balay nira, na namagradag na an kuguhan, sugad man sadto kun Anita, san mahubot so’n na amo…”

“Tama…”

Sayo ka-beses, naghahangos-hangos siya pag-abot, na bagaw sa asawa, “Ba’a, nadakop ko nag’od si Ringrong nan si Marciana, didto sa payag ni Inoy Poyong…”

“Nag-aano man?”, hapot san asawa na unalto pagtugda.

“Ambut. Basta pagkareparuhi sa ako, sugad sin bunulkas an duwa, nan si Marciana, binisay an buhok, ha ha ha, nano daw an inhihimo san duwa… Badi nag’ud nagpayt yadto…”

“Paano-ano mo man”, bagaw san asawa, nagngingirit-ngirit na naglilipad na nagpadagos pagtugda. “Ma’o ha’k yo’n an aram mo”, bagaw san asawa, “panirong…”

“Tsk, ikaw liwat,” nigar niya. “Kay nano, intuyo ko yadto? Madali-dali sira, didto sa agihan sin tawo. Didto kunta sira sa wara nag’ud makatarup-ak sa kanira…”

“Kay badi wara man uga’ng sira sin inhihimo…”

“Humh, ma-wara mo? Atog, ako, natubud ako na kun may kaluyahan kita, mayon man an iba, badi ngana pa…’” Kaya kun may naadman o nadiskubre, maganyahon siya. “Diri ma’o?”

“Kay akay man baya yadto ka sa payag? Nag-aano ka man didto?”

“Aw, inkakalag-kalag ko kunta si Payo, kay kun mayon do’n madelihensiya…” Bag’o pa humalaba an istorya, tunumparing na siya. “Aber daw, kay kalag-kalagon ko gihapon…”

Hulatan nira an payag ni Inoy Poyong. Mayad didto kay mahayahay, kay an hangin na hali sa dagat, wara sin nakaulang, baradlahon sa ibabaw san paray. Kaya kun iba na, an pangalag-kalag, sa panganoron ugaring, kun nakahuroy na an lawas kay naghihimaturog, labi kun nakakaon pa hamok sa balay, o hali mag-udo sa patubi. 

Di'anis man na sirungan, sa uran o sa sudang, labi sa uran. Mahod nagkakapira an namagsirong didto kun nabusabos. Kila an una kay mamarahon, nan an urhi, namiripit, kay kun inabot sa butnga san pasakay.

San sayo na paghulat niya kun Payo, tuniniktinik. An nakiunong pakisirong, di’ man si Payo. Si Alex, ugaring. Kunsabagay, Alex kuno an ngaran niya, bagaw kaniya. Pa-Riroan kuno siya.

“Diin kamo do’n sa Riroan?”, usyuso ni Mintoy, insasari kun kila niya an pamilya sini, kay ini na lalaki diri niya kila.

“Harani doon sa may kura Inoy Roque Furio. Umangkun ako so’n…”

Ba’a, na maski sunimbag si ‘Alex’, wara man gihapon kasimbag an gusto niya ihapot, kay maski si ‘Inoy Roque Furio’, di’ man niya kila. Kunsabagay, kadaghanan man san taga-do’n sa may Riroan, Furio. Kun sunabi sini na Galarosa siya, o maski Frontuna, maduda pa siya. Kunsabagay, diri man niya aram kun sira sin’o man nag’ud an mga taga-Riroan, kay dini ngani sa Mabuhay, maski sa pagkararani, diri na man niya kila intero na tawo.

“Nano, wara do’n sa iyo sin maglulukad?

“Aw, wara niyan. Pan’o, sigi baga an kabagyo…”

“Tsk, maski kunta makapakiduklat sin bagol na igaratong…”

“Kun mayon, badi kulang pa sa mga tagado’on…”

“Maluyahon liwat an presyo san lukad… maski an bakal san bandala, sigi man an bahar… Mayad ngani an karagumoy kay madaliay man manahon, maski baratuhon an bakal, ma’o na hamok an inuutadlan san kababayen’an, hasta san kalalakin’an, namagdanon na…”

“Aw, basta hali dini sa uma, di’ man baga intatagan sin mayad na halaga… parasunod hamok an parauma kun tagpira pagbabakalon an kaniya produkto… Pero kun siya an mabakal sin, halimbawa, bulong o gas na iururaw, di’ man siya naka’gbu’ot kun tagpira niya babakalon… Nareparo mo?”

“Ma’o man nag’ud, ha? An produkto san parauma, iba an nagpepresyo, pero an inbabakal niya, 

dati na may presyo… Mag-aano na ha’k daw an parauma?”

“Aw, kun kulangon sin paragasto, nano an hinihimo, di’ piniprenda an ingod. Kun kulang pa, pinabakal na diretso. Kun wara na an kabaklanan, napa-Manila, nan didto na man nasari, hanggan diri na nakauli, nawawara na sa siyudad…”

“Aw… kunsabagay, pwede pa man baga tawuhan an uma, maski iba na an tagsadiri?”

“Kun natugot. Kadaghanan baga niyan san nabakal ingod, habo san dati na tawo, an ideya, may tawo man sira na sadiri…?”

“Ma’o, kay, pan’o kun pag-upras, habo man maghali san tawo? Nan pag-arasawa san kabataan, doon man mabugsok? Syempre, an produkto san ingod, para na hamok sa kanira, wara na sa tagsadiri…”

“…Kun iisipon baga, sin’o dapat an magprodukto san uma, diri an nag-aataman san ingod? An nagtatanom?”

Sugad sin diri si Mintoy kumporme sini, para kay habo niya makipasuhay, lalo sa diri niya kakila. 

“…’Sabagay… dini liwat sa ato, kun sin’o an mayaman, ma’o ugaring an sigi pa an yaraman. An mga pobre, lalo man nagtiti’os.”

“Kay sin’o an nagiging meyor, konggresman, senador? Sin’o an nakapresidente? Mayon sin pobre? Wara man baga? Kaya sin’o an makapagbuot, di’ an mga mayaman…”

“Tsk, kan’o daw mangyayari na kita an magsasabi kun tagpira dapat bakalon an ato produkto? Na diri hamok kita parasunod…?”

Tunugbos si Alex, sinaklay an bag na dara. Unimod sa panganoron. “Aw, mangyayari yo’n. Diri man ada kita na saragday pirmi sa irarom… Hala, kay ho, tirha na…” Nan tunumparing na siya.

“Sigi, kay may inhuhulat pa ako dini…”

Wara pag-awat, nalimutan na yadto ni Mintoy. Diri man mag-aawat, ma-uulit gihapon. Kunsabagay, maski sin’o kun iba na may natin’o kun nano an dara, kun mapakarin, maski di’ man ‘kila. Kun may bitbit na binak’lanan sa plasa, may naughoy sin ‘tagpira man yo’n?” Kun nalakaw ka na masudang, may nasugad “grabe daw na daga’ang, ha?”, Kun may dara ka na lubi, may nasugad, “magsosoli?”. Kun iba na man, may nakipugkot sin sigarilyo. Maski ngani kun sakay sa dyip, nag-iiristorya sa sulod maski di’ man magkakirila. Paglusad san kaistorya, mahod nahapot an nabilin sa kaabay, “sin’o baya yadto?”

Kaya diri makangangalas kun ini na baragat-bagat nagkaka-urulit.

Sugad sadto na Domingo. Sa baybayon, hiraun-daon sa Katorse-puno, namunay si Mintoy, namahik-pahik san dangga, gamit an kamiseta na saklay, na sanig man sa tadlok na ulayan san duwa na tuhog na bagol nan sin upat ka-buo na lubi. Pasado alas-singko na. Sa karkolo niya, taod-taod hamok, manirum-sirum na. Lugar na mapadagos na siya, may natan’aw siya na nagdadangadang man, wara man sin dara kundi bag na saklay. Nakila niya san harani na, an kaistorya niya dati, si Alex.

“Aw nano, diin yo’n hali?”, bagaw niya.

“Do’on, sa bulangan”, bagaw kaniya.

“Nano, wara sambot?”, karaw niya.

“Wara. Nag-imod man hamok… Nano, diin ka pakadale sin bagol nan sin lubi?”

“Do’on sa Balite. Nakadiyo man na igaratong, nan may isuruli…” Uningkod uli siya, naglalaom sin istorya. Tutal, di’ man nagayud siya nagkakadali…

“Mati’ano, daghan an sultada?”, hapot niya.

“Maluya…”

“Aw, pan’o, nakapista pa man ha’k. Badi naubus-ubos man an mga ipurusta…”

“Huh, nano an ipusta, na maluya an produkto…”

“Iya kay, mga pira pa ka-bulan, mag-aarani na naman ugang…”

“Hmm, badi an kabaklanan san paray, puro man hamok ibarakal abono, ibarayad sa tyempo…”

“Tsk, ako ngani, bihira na makahurnal do’n sa pasakay. Sugad sin sigi an diyo san ubrahon do’n…”

“Aw, kay di’ man nagtutubo an ingod na natamnan. Sigi ugaring an iban… Kun may kabataan ka na nangaipo sin trabaho, ihatag mo pa man an trabaho sa iba?”

“Iya kay, bagaw baga san mga patalastas, an mga abono kuno, nakapadaghan san ani?”

“Patalastas. Kun iimodon sa pang-ibabaw, sugad sin ungod. Pero, mas’di. An abono, mayad hamok yo’n sa una. Oras na binatugan yo’n pag-gamita, diri ka na maka’alto, kay an gahi mo naglalaum na do’n. Pinapatay so’n an natural na sustansya san ingod…”

“Iya kay kun ma’o na ngani yo’n, na nadaghan an ani…?”

“Aw, ma’o, daghan an ani, pero dako na parte san kabaklanan san inani, pakadto sa abono. Nano, may nahimo an parauma kun namahal na an abono? Diri wara? Niyan, dahil nakadepende an ani sa abono, di’ haros an pabrika na san abono an nagkokontrol sa pag-uma? Paano pa an kabahinan san tagsadiri, kun iba pa an tagsadiri san pasakay? “

Wara na masyado pakasugpon si Mintoy. Mayadon ini na kaistorya niya. “Ma’o, masakiton man nag’ud…”, bagaw na hamok niya.

“Kaya”, padagos ni Alex, “mababasol daw an mga nainit sa gobyerno?”

“Ungod yo’n na sabi mo. Wara man nag’ud sin pakadtu’an an tawo…”

“An estado, an nagpapadalagan, mga korporasyon na sadiri san mga namuno sa gobyerno. Ginagamit an pwesto nira basi lalo yumaman. An ato militar, ginagamit sa ato, kun kita nakiwa sin diri uyon kanira. Iya kay pan’o man kun medyo naiipit ka na?”

Wara na nagayud sin naiisip na isugpon si Mintoy. Daghanon an aram san kaistorya. Maski kun iba na gusto niya kontestaron an insasabi, natatayhaw siya san laksi san dalagan san ideya san kaistorya. Para kay diri siya mapadaog. Kun daog man, mas bali, makiupod, makisabay. “Ma’o man nag’ud. Kaya ako, sadto san nag-iiskwela pa ako, naupod man ako kun iba na so’’n na mga rali. Nauyon ako so’n!”

“Aw, an kabataan, diri pa maramok an isip so’n, wara pa sin daghan na kaulangan. Apisar, may mga maestro-maestra na bukas man an pag-iisip…”

“Ma’o. Mayon man nag’ud kami sadto sin paborituhon na maestro…”, bagaw niya, maski diri man niya nadumduman kun nano na taon, kun nano na sabdyek.

“Sa mga baryo”, padagos san kaistroya, “naghahararom man an pakasabot san mga tawo… Maski dini sa Bulusan…”

“Aw, ma’o baga…”

“Maabot an panahon, an kusog san tawo hali dini sa mga baryo, nan san pwersa man sa mga pabrika magtatarapo, basi pantayon an mga oportunidad sa kada sayo sa ato…”

“Ba’ah, di’ grabi daw na pasuruhay yo’n?”

“Sugad man hamok yo’n sin babayi na nabuhayan, may dugo, pero may bag’o na buhay. Maabot yo’n, kun diri niyan na panahon ta, badi sa kabataan ta… Niyan pa hamok, dapat mamili na an tawo kun diin siya. Masakit baga an na-waraan?”

“Aw, ma’o. Dapat man nag’ud makilabot kita, kay intero kita apektado…” Diri na siya masyado komportable sa dalagan san kanira istorya. Mayad ngani kay tunugbos na, sinaklay an bag, nan nagpaaram.

Marso 2, 2008

Piyu-piyo: Ika-32

Piniharan ngun’a ni Julia an pandok san babaye. Pamilyar an boses, ma’o man an mata. “Sin… Ason! Ba’adaw! Bagaw ko kun sin’o! Nginangarat kita saimo. Nag-aano ka man dini? Mapakarin ka? Ba’adaw, awat ko na ikaw sin kakalag-kalaga sa Hongkong kay bagaw mo sadto, makadto ka…”

“Aw, kay sa Hongkong ka man? Nano an flight mo? Alas kwatro? Di’ magkasakay kita? Ba’ah, dianson daw, ha?”

Naliwat na an atensyon ni Julia. “Ba’adaw ‘gud ini… Siksihon na… Badi daghanon na sini an kwarta…”

“Aw, ayaw ha’k tabi pakakusuga, kay kun mahold-ap kita dini… Kay diin ka baya sa Hong Kong?”

“Sa ku’an, sa Tai Po niyan. Nagtrabaho man ako sin pira kabulan sa may harani sa Wan Chai… Ikaw, diin ka man kapirmi, kay malin wara ko man ikaw ka-tarup’aki?”

Nagngingirit-ngirit si Ason. “Aw, sa ku’an man ako, Kowloon, dini sa may Fuk Lo Tsun…”

“Ba’ah, mayamanon kamo, ha?” Aram niya na ini na lugar na sinambit ni Ason, sayo sa lugar sin 

mga maykaya, kun ikumparar man sa lugar na naistaran san amo niya.

“An mga amo ko. Ako, nangarap pa lang, ha ha ha! Karaw hamok, ha?”

“Matiano man? Insek an amo mo?”

“Arin, an trabaho ko? Aw, mayad man. An mga amo ko, Ingles, namagtrabaho sa bangko. May duwa man na kabataan; sayo sa hayskul, sayo sa junior college. Kun namasyar kun diin-diin, mahod nakarambang man ako pag-paupuda…”

“Mayad ka pa daw, ha, kay sige ha’k an lihus-lihos, libre intero…”

“Aw, maski diin kami makaabot, kun kaupod ako, amo man gihapon sira, surugu’on nira ako… 

Pero, payt ha’k, basta makaabot. Busugon man pirmi an mata ko…”

“Iya di’ ka man nalangkag…?”

“Aw, syempre, nalangkag…sugad man san iba na may mga pamilya, may kabataan…aw, naba’…pira na man an kabataan mo? Sin’o man baya an nakaasawa sa imo…yadto na inparabagat-bagat mo sadto…?” Makaraw an ngirit ni Ason na nagsasabi sini.

“E, wara man yadto”, pormal na simbag ni Julia, habo magsugpon sa karaw san kaistorya. “Taga-Dapdap an asawa ko, may tolo kami na kabataan…” Kinadali man niya pagsabihi si Ason sin tigdiriyo manungod kun Rene nan san kabataan nira.

Nagpadagos an ergo nira na duwa, in-aaprobitsaran an halip’ot na oras bag’o sira sumakay sa eroplano, sugad baga sin ini makabawi san pira ka-taon nira na diri pagbagat.

“Iya, mayad man na mayon ka sin bagaw inspirasyon… Ako, san mawara na sira Mamay, di’ wara na man haros sin intatagam-an, pwera hamok san ako man mga pamangkin na sayo na katerba. Mayad kay nakapatapos na man ako sin duwa sa hayskul nan may ma-gradwit sa Marso sa kaleds. An bata ko…”

“Bata…? Kay nag-asawa ka man…?” Ngalas na nagtuturu-tinawa si Julia. Nguris na tinawa na inimod si Ason.

“Aw,…may nakaagi pa man…”, simbag ni Ason, nagtitinawa man. “Taga-do’n man ha’k sa kararani mi sa Lalud, pero nagbagat kami, nag-asawa nan nagpamilya, sa Manila. May balay na kami sa San Mateo… Mayad, kay nagkaduwa-duwa sira na bilin…”

“Dianison ka daw, ha? Iya, awat na man pagkamaratay sira Mamay mo?”

“Nagsunudan man hamok sira; si Papay upat na ka-taon niyan, si Mamay, magto-tolo. Puro man ha’k ako, batog sa pabolong hanggan palubong…kay pan’o, abrod…!” Naghihiyum sini si Ason.

“Aw, ma’o man nag’ud yo’n…kadaghanan sa ato pinamaglauman na hamok kun iba na…”

“…May diyo man ako na sukuton…para kay badi, ilista ko na hamok sa tubi san Riroan, kay taod-taod na, di’ na man nagkaka-urunabihan, kun diri ko kulibaton…kaya, medyo marit na man ako so’n na urutang…”

“Aw, maski diri pa marit, masakit man nag’ud baga an pagpahudam…para kay kun iba na masakiton man an pagsayuma… Maski ngani may inpi-prenda, maski habo ka, may namirit…”

“…Aw, ma’o man yo’n. May prinenda sa ako na saday na kaabak’han do’n sa Tinampo. Habo-habo kunta ako kay wara na man si Papay, sin’o man so’n an magtataga-bisita? Bagaw man san nagprenda, diri kuno mahaghag, kay sira man hamok an mag-aataman so’n. Di’ano, pagbabahinan na hamok kuno kami san produkto…”

“O, di’ dianison…”

“Ba’a, maski lubi na isuruli, bilang nagu’d an nadara sa amo. May saging man ada na tanom, wara man ako sin nabati na dinara na saputon. An karagumoy kuno, pirmi agrot. San sunurat ako, bagaw ko, kun pwede si Manoy Peryo na hamok, kay basi magburu-banti. Aw, bagaw man kuno san tagsadiri, iagi ngun’a sa agraryan…”

“Nano daw an panabot nira san prenda, ayo?”

“Ay, ambot… Sunugad pa ngani kuno sin di’ na man ako angay pagbahinan kay abrod man kuno ako… Bagaw ko ngani, bawi’on na ha’k an kwarta, para kay hanggan niyan, wara man maski minswal…”

“Mapagalon daw, ha…?”

“Atog… Iya, kumusta man ngay’an si Mamay mo nan san mga kamanghod mo…?”

“E, na namatay na man si Mamay… Si Manay, namatay na man… Nan…si Miyo, namatay pa hamok man, san Abril…”

“Aw, ma’o? Ay, daw, ha… Iya akay nag-uli ka niyan…wara ka pakauli san Abril…?”

“E, na biriglaan liwat…nakatupar na wara man an mga amo ko… ”Nasilhag na sa pamandok ni Julia an kahibi’on, labi na nadumduman niya an pagkabuyo na mabisita an linub’ngan ni Miyo, o maski mabagat an kabataan. Iniba na hamok ni Ason an istorya.

“Na’adman mo man siguro na namatay na man si Oya Inggay…?”

“Aw, ma’o, na’adman mi yadto…”

“Iya, si Bien, napakarin na daw…?”

“Aw, badi oyon ha’k yo’n kun diin, pwera sa Bulusan, kay habu’on na baga sadto mag-uli, kay mag-ano man kuno…”

“Iya, basi pa mayad man an kamutangan niya…”

“…Basi pa…”

“Kun nangasawa siya, badi daragko na man niyan an kabataan niya… Badi yadto si Lorena, may makuapo na yadto niyan…”

“Ma’o, ha? Kay atab man nag’ud yadto ma-asawa.”

“Iya, an restawran, buhay pa man ada?”

“E, na nasunog baga?… Yadto na hilera, naubos ada…”

“Aw, ma’o? Mayad ngani kay warara na man sira Oya Inggay, kay badi grabi man na panganugon sadto…”

“Ma’o. Yadto na restawran an bunag’o san buhay niya… San buhay ta… Harain na man daw an kabataan nira?”

“Aw, badi kanya-kanya na man sin pamilya. Basi pa kun mga mayad man an kamutangan…”

May inkulibat si Julia. “Aw, an bata mo ngay’an, nano, lalaki o babaye? Pira man an edad na…?”

“Ay, sinuwerte man kami makalalaki, maski wara na kasundi kay”, tinahuban ni Ason san wala na kamot na may panyo an hiwa, kay nagtitinawa, “pan’o baya na madali na mag-kurpyo san maagihan, ha ha ha… Ku’an, ma-premer-anyo na sa kaleds niyan na taon…”

Wara pakati’os, sunalagangsagang si Julia. “Ma’o? Iya, magka-edad nag’ud san gurang mi man…? Di’ haros dungan kita nag-asawa…?”

“Badi. Aw, una ada ako diyo, kay naglima man ngun’a ka-taon bag’o ako nagburod…”

“Aw, ma’o? Iya, diin man ma-iskwela an bata mo?”

“Sa Manila, dini sa Sta. Mesa. Mayad kay diretsuhon man hamok an biyahe hali sa Cubao. An asawa ko man, didto pa man sa dati niya na trabaho…?”

“A…di’ mayad…”

“Ay, Julia”, bagaw ni Ason na tinapik diyo an braso ni Julia. “Di’anison ini na bata ko. Maski solo nan lalaki, diri nag’ud ako nahaghag, kay maparangahon mag-adal, nan madinanon sa balay. Diri matariya. Masugad ka mag-ayo sin kun nano-nano na pasalubong? Ni minsan, wara nag’ud yo’n pagban’o…”

“Dianison ha?”

“…Maski inhahapot ko, nasugad hamok, kahit ano, Mommy”.

“Iya, di’ grabi an langkag mo?”

“Ay, atog, mayad ngani kay may telepono na niyan, nan buru-barato, kay kun diri, dako an gasto mi sa katarawagan…”

“Nano an edad niya san binayaan mo pakanhi”.

”Magduduwa. Bunakasyon ngun’a ako sin awat sadto, san magpakasal kami san asawa ko. Pagpakanhi ko uli, pinakadto mi sa Manila an ugangan ko,.”

“Di’ haros iba an dinak’an?”

“Aw, ma’o na ngani, sigi hamok an gahoy sa telepono. Nan taon-taon nag’ud, nag-uuli ako, maski haralip’ot…”

May grupo sin babaye na kasakay nira Julia. Bati-on an iristorya habang naghuhurulat sira na pasuludon na sa eroplano. May kaupod pa an grupo na sayo na babaye, na halata an pagkakaiba sa kanira sa sul’ot nan sa pangiwa-kiwa. Sa guru-guro, sugad sin mga taga-Norte ini na mga bag’o na recruit. An mga edad, base sa mga hihitsura’on, may bata-bata pa, na sugad sin mga duru-daraga, mayon man sin mga sugad sin may asawa na. Kun tama an bilang niya, bale siyam ini na urupod, ika-napolo san kaupod.

“Mga bag’o na naman”, bagaw ni Ason, intutukdo sin imod an grupo.

“Ma’o”, bagaw man ni Julia.

Sa eroplano, an iba sa kanira, namintana, inhihinayod an abot san tan-aw hali sa itaas. An iba pa nanahob sin pudong sa agtang, nagpipirit ada magturog, kay kun narura, labi kun naagi an eroplano sa panganoron, nan natinagadol, na sugad sin magkakabarari. Maski pira na pakasari sin pagsakay sa eroplano, diri pa gihapon nahali an hadok ni Julia kun nakito-kito na an eroplano. Huguton an kaniya panagal sa ingkudan, na sugad sin makasalbar siya kun ingkaso man nag’ud magkasirinsilyo an eroplano. Sa kaniya hadok, pwera san pangadye, nag-iisip man siya sin kun nano na makatitinawa o makapatinawa, halimbawa, sadto kuno si Inoy Dike, bagaw “pan’o man kun marura ako doon, kun sakay ako sa eroplano, pwede man ada magpara?” na bagaw man ada sin sayo, “Nano do’n sa eroplano, may nagtitinda man sin sinapot kun may nalusad na pasahero?” na sinugpunan man ada sin sayo pa sin “Hu, ‘bu daw ako masakay do’n, ma’d na tingol, masangpot man ako kun diin, bungol na ako so’n…”

Totoo man, sadto sa Bulusan, kun may nabati na hagong sin eroplano, naruluwas nagayud sira, nayango, hinihinayod an bagaw san mga gurang eyroplano sa panganoron, nagpapa-urunahan kun sin’o an una makatan’aw. Kun iba na, diri man hamok eroplano na de-pasahero an nalabay. Mayon man sadto na dyiplen, an panggera kuno na eroplano; mas makusog an hagong, mas malaksi, mala kay harayo na ngay’an an dyiplen, sigi pa nira an panghinayod sa nabilin na aso na may kaupod na nabilin man na hagong. Kunsabagay, diri man hamok eroplano o dyiplen an kanira nanalian sadto. Kun napadagat sira nan may natan’aw na bapor na naglalabay, pinupuntok nagayud sin imod, hanggan sa mawara sa pag-imod.

Taod-taod pa, pinanghatagan na sira san pagkaon. Kada pasilyo, mayon sin kariton na inguguyod o in-uusong sin duwa na istewardes. Bag’o sira hatagan, hinahapot ngun’a kun arin an gusto sa duwa na putahe na pagpipilian. San una, maski arin hamok an maitukdo niya; kimiton pa an pagkaon kay naraw-ay, nalimutan na binayadan man niya ini, kaupod sa presyo san tiket. Niyan na anad na siya, pinipili nagayud niya an putahe na may luto, kay mas nakamati siya sin busog. Hinihinguha pa niya pag-ubusa hasta san panulsihan, kay nanganugon san pagkaon na itapok kun diri maubos, nan san kwarta na binayad niya.

San magbatog na an sine sa eroplano, kadaghanan san mga pasahero nag-irimod; an iba sadto na grupo, nag-irimod man; an iba wara, nanarahob san tamong na rasyon, nan nagtururog. Aram ni Julia na an iba sini na wara pag-irimod badi diri man naruyag san sine, nan an iba, nagsasagin-sagin hamok magturog, sugad kaniya. Badi an isip yadto ugaring sa binayaan, nagtatangkod kun nano an hitsura san nagkabirilin. Mati'ano daw sira? Nag-aarano daw?

Pebrero 25, 2008